موضوع:ضرورت‌ها و چالش‌های آموزش مهارت‌های زبان عربی از مدارس تا دانشگاه
سخنران: دکتر علی ضیغمی
همایش: ارتقای دبیران و مدیران سمنان
در یادگیری زبان عربی و هر زبان دیگری «استماع» بسیار مهم است؛ برای یادگیری زبان عربی هم اول باید عربی را گوش دهیم که می‌تواند شامل قرآن، نهج البلاغه، موسیقی به زبان عربی، کارتون به زبان عربی و… باشد.
اگر گوش ما به زبان و الفاظ عربی آشنا نشود نمی‌تواند به درستی و به راحتی کلمات را تلفظ کند. بعد از استماع، تحدث اهمیت دارد. مرحله بعد از تحدث، قرائت است. فرد پس از آنکه بخواند، مرحله نوشتن می‌رسد. این مراحل که طی شد می‌توانیم ادعا کنیم که زبان عربی یا هر زبان دیگری را یاد گرفته‌ایم.
استماع مهارت اول است. مهارت‌های زبانی را اگر به دو دسته تقسیم کنیم بعضی از آنها تولیدی هستند و برخی دیگر دریافتی‌اند. با توجه به این دسته بندی استماع مهارت زبانی سلبی یا دریافتی است. چون فرد خودش آن را تولید نمی‌کند بلکه از دیگران دریافت می‌کند. در زبان عربی ضروری است که خوب گوش کنیم چراکه با یک تلفظ اشتباه معنی کلمه تغییر می‌کند.
استماع بر دو شکل است:
الف) استماعی که مربوط به زمان گوش کردن صِرف است. در این نوع از استماع فرد حرف را گوش می‌دهد بعد که متوجه شد خودش حرف می‌زند و مدام این فرایند تکرار می‌شود.
ب) استماعی که در ترجمه به کار می‌رود. مترجم هم‌زمان در همان حالی که به حرف‌های سخنران یا گوینده گوش می‌کند، ترجمه کرده و مفهوم را به شنونده انتقال می‌دهد.
برای تقویت مهارت استماع چه کاری بکنیم؟
اول اینکه به دقت گوش کنیم. اگر می‌خواهیم در زبان عربی چیزی بیاموزیم باید پیش از هرچیز خوب گوش کنیم.
دوم اینکه در استماع تنویع داشته باشیم. برای اینکه دچار حواس پرتی نشویم کمی تنوع به خرج دهیم. به طور مثال آقای قرائتی در هنگام سخنرانی و تدریس تنوع زیادی به خرج می‌دهد، گاهی راه می‌رود، گاهی روی تخته چیزی می‌نویسد، گاهی بی‌مقدمه سؤال می‌پرسد و…
سوم اینکه فرد باید یک تصویر و برداشت کلی از موضوع داشته باشیم. وقتی موضوع کلی را بدانیم اشراف بیشتری بر موضوع پیدا می‌کنیم.
چهارم اینکه در حین استماع حرف طرف مقابل را قطع نکنیم.
پنجم اینکه در استماع یادداشت برداری داشته باشید. یادداشت برداری به تقویت مهارت‌های زبانی شما کمک می‌کند.
ششم اینکه در استماع از مکان‌های شلوغ دوری کنید چراکه استماع را برای شما سخت می‌کند.
مهارت زبانی دوم، تکلم کردن است که از مهارت‌های تولیدی است.
در زبان عربی برای حرف زدن یا همان تکلم چند عامل حائز اهمیت است:
الف) تلفظ صحیح کلمات به زبان عربی؛ با زبان فارسی، عربی حرف نزنیم. همانطور که اگر یک عرب زبان فارسی را غلیظ حرف بزند، برای ما عجیب است در زبان عربی نیز نمی‌توان کلمات را به شکل فارسی تلفظ کرد. ما که دانشجو یا استاد عربی هستیم باید زبان عربی را به درستی حرف بزنیم و اگر تلفظ درستی نداشته باشیم، گویی که عربی را به درستی نیاموخته‌ایم.
ب) عربی صحبت کردن ما باید همراه با لهجه عربی باشد.
پ)عربی را با اسلوب حرف بزنید. در حرف زدن از تعابیر عربی استفاه کنید نه اینکه اصطلاحات و تعابیر فارسی را ترجمه تحت اللفظی کنید. وقتی می‌خواهیم عربی صحبت کنیم از چه مهارت‌های استفاده کنیم؟
ت)الفاظ ثقیل استفاده نکنیم. وقتی قلنبه سلنبه حرف می‌زنید افراد چند دقیقه به حرف شما گوش می‌کنند و بعد از آنکه احساس کنند چیزی متوجه نمی‌شوند، مکالمه خود را با شما قطع می‌کنند. دانش‌آموزان نیز زمانیکه احساس کنند حرف‌های ثقیل و سخت فهم شما را متوجه نمی‌شوند، خود را مشغول کار دیگری می‌کنند.
ث)دانش‌آموزان و دانشجویان خود را با نام کوچک صدا بزنید و در حین تدریس آنها را هم درگیر کنید.
ج)اصطلاحات متداول را استفاده کنید.
چ)حین مکالمه صریح و روشن حرف بزنید.
ح)بین صحبت‌های خود هر از گاهی شوخی کنید که از خشکی فضا کاسته شود و مخاطب دچار کسالت نشود. اگر متوجه شدید که دانش‌آموزان باهم حرف می‌زنند یا مخاطب شما گوشی به دست گرفته است بدانید که شما در جذب مخاطب موفق عمل نکرده‌اید.
خ)نه خیلی سریع حرف بزنید و نه خیلی کند و زمان‌بر؛ اگر خیلی سریع حرف بزنید افراد به سختی متوجه فحوای کلام شما می‌شوند و اگر هم خیلی آرام و کُند حرف بزنید ممکن است حوصله مخاطب سر برود.
د)موقع حرف زدن دانش‌آموز یا مخاطب خود را تهدید نکنید. اگر کسی به حرف شما دقت نمی‌کند با روش‌های تهدید‌آمیز او را متوجه درس نکنید.
مهارت سوم مهارت خواندن است. از همان ابتدا از دانش‌آموز و دانشجوی خود بخواهید که عربی را به شکل فارسی نخواند. دانش‌آموز از همان ابتدا عادت کند که با لهجه و اصول عربی، نوشته‌های عربی بخواند.
برای مهارت خواندن چندین فایده قید شده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- «خواندن» حافظه را تقویت می‌کند.
- افسردگی را کاهش می‌دهد.
- دانش را ارتقا می‌بخشد.
مهارت چهارم، کتابت یا همان نگارش است. ما در فارسی به این مهارت «انشا» می‌گوییم. مهارتی که به دانش‌آموز می‌آموزد که غلط ننویسد، مذکر و مؤتث را رعایت کند، الف و لام ابتدای برخی کلمات را عایت کند، نقطه‌های زیر ی را فراموش نکندو…
برای درست نویسی عربی توجه به چند مورد ضروری است:
الف) برای درست نویسی لازم است که از اصول و قواعد زبان عربی آگاه باشید. فی المثل قواعد اعداد در زبان عربی متفاوت با ماست و کسی‌که این تفاوت را نشناسد اشتباه می‌نویسد.
ب) موضوع کلی را مشخص کنیم و بعد از آن بنویسیم. این کار، نوشتن را راحت‌تر می‌کند. دانش‌آموزان و دانشجویان هم که از من سؤال می‌پرسند که ما چطور به زبان عربی در مورد یک موضوع، مطلبی بنویسیم؟ من به آنها پیشنهاد می‌دهم که از خودشان چند سؤال بپرسند و سپس به سؤال‌ها پاسخ بدهند. با همین شیوه محتوای نوشته فراهم می‌شود. در پایان هم خودتان متن را به زبان عربی بخوانید تا متوجه عیوب متن بشوید.
در ادامه می‌خواهم به روش‌های تدریس زبان عربی بپردازم:
-
قواعد و ترجمه یا گرامر(به زبان انگلیسی) در کشورهای پیشرفته به لحاظ آموزشی منقضی شده است ولی متأسفانه هنوز در مدارس ما رایج است. فی المثل قاعده را به دانش‌آموز یاد می‌دهیم سپس از او می‌خواهیم که جمله سازی کند. جمله فعلیه از فعل، فاعل و مفعول تشکیل می‌شود، حالا که این را یادگرفتید جمله بسازید.
-
وقعیت این است که این روش منسوخ شده و روش نتیجه بخشی نیست. خود شما قضاوت کنید که این روش تا چه اندازه جواب داده است؟
-
اگر شما به دانش‌آموزان و دانشجویان خود قواعد نحوی را بیاموزید و بعد از آنها بخواهید که طبق این قواعد جمله عربی بسازند، این روش به یادگیری زبان عربی آنها کمک چندانی نخواهد کرد.
-
یکی از شیوه‌های تدریس زبان این است که مدرس زمانیکه وارد کلاس درس شد زمان اول را کنار بگذارد و به طور کلی با فراگیران به زبان دوم حرف بزند. در این شیوه مدرس از ابتدا تا انتهای کلاس به زبان دوم که در حال تدریس آن است، حرف می‌زند. این روش عموماً در کانون‌های آموزش زبان به کار می‌رود و هدف آن است که آنقدر با فراگیر به زبان دوم حرف بزنیم تا گوشش عادت کند و خودش هم بتواند به زبان جدید حرف بزند.
-
روش ارتباطی یکی دیگر از روش‌های تدریس زبان است که در آن چهار مهارت زبان هم‌زمان به‌کارگرفته می‌شود. در کتاب‌های جدید سعی بر این بوده که زبان آموز هر ۴ مهارت زبانی را باهم بیاموزد.
-
کتاب خوب در آموزش زبان عربی بسیار نقش تعیین کننده خواهد بود. کتاب‌های گذشته در دیرآموزی یابیزاری برخی دانش‌آموزان از زبان عربی تأثیر داشت. در حال حاضر فایل‌های صوتی به زبان عربی وجود دارد که معلمان می‌توانند در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند و دانش‌آموزان در خانه به این فایل‌ها گوش کنند تا تلفظ‌های صحیح را بیاموزند.
-
در آموزش زبان عربی از تکنولوژی‌های جدید برای تنوع و کیفیت بخشی استفاده می‌کنند. مثلاً در کلاس موضوعات درسی را همراه با پاورپوینت، ویدئوپروژکتور فیلم آموزشی و فایل صوتی آموزش دهید. شما وقتی فیلم یا کارتونی به زبان عربی ببینید کلمات و جمله‌ها ملموس‌تر و قابل‌فهم‌تر می‌شود. یا اگر شما این فیلم‌های آموزشی، مستندها، کارتون‌ها را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهید ممکن است آنها این فیلم‌ها را به خانواده و دوستان خود هم نشان بدهند و افراد بیشتری از این فایل‌ها استفاده کنند.
-
اگر از تکنولوژی‌های جدید برای دانش‌آموزان و دانشجویان استفاده کنیم حواس آنها کمتر پرت می‌شود. وقتی برای آنها کارتون پخش می‌شود آنها بیشتر به در توجه می‌کنند. همچنین وقتی چنین فایل‌هایی را در اختیار فراگیران قرار می‌دهیم آنها ساعت ۱۲ شب هم می‌توانند به آنها نگاهی بیاندازند و از طریق آن زبان خود را تقویت کنند ولی اگر همه آموزش شما به کلاس محدود بماند، دانش‌آموزی که سر کلاس، درس را یاد نگیرد، فرصت یادگیری را از دست داده است.
-
با افراد اهل همان زبان ارتباط برقرار کنید. مثلاً با عراقی‌ها، لبنانی‌ها و… ارتباط برقرار کرده و سعی کنید آموخته‌های خود را در هم‌صحبتی با آنها به کار گیرید.
-
از روش‌های ابتکاری برای رفع خستگی و کسالت دانشجویان استفاده کنید. اگر می‌بینید که دانش‌آموزان در مورد موضوع درسی خسته شده‌اند می‌توانید با یک شوخی و خنده ساده فضای کلاس را عوض کنید. یا در کلاس راه بروید و کنار دانش‌آموزان بروید تا حواس آنها پرت موضوعات دیگری نشود.
-
اگر شما در دانش‌آموز و زبان‌آموز خود این علاقه را ایجاد کرده باشید و او در کلاس فعال و مشتاق یادگیری باشد، یادگیری عربی راحت‌تر اتفاق می‌افتد. پس سعی کنید با بکارگیری این روش‌ها دانشجویان را از حالت انفعال خارج کنید و در امر یادگیری شرکت دهید.
-
سعی کنید برای هر گروه و هر کلاس یک گروه تلگرامی ایجاد کنید و فایل‌های ساده و قابل فهم‌تر را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهید.