• موضوع نشست: «تأثیر تحقیقات پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش بر سیستم آموزشی»
• سخنران: دکتر فرهاد کریمی، رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش
• زمان: ۹ اردیبهشت ۹۸
خدمت برگزارکنندگان این نشست عرض سلام وادب واحترام دارم وامیدوارم مباحثی که در این جلسه ارائه می‌گردد به «ارتقای وضعیت آموزش» و«تغییر وتحول» آن در کشور کمک نماید.
طبق هماهنگی‌هایی که از پیش صورت گرفت، موضوع این جلسه «تأثیر تحقیقات پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش بر سیستم آموزشی» تعیین شد.
شاید بهتر باشد که من در ابتدا معرفی کوتاهی از «پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش» داشته باشم:
«پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش» همانطور که می‌دانید مرکز رسمی پژوهش‌های آموزش وپرورش واجرای پژوهش‌های تربیتی مربوط به آموزش وپرورش است.
ریشۀ شکل‌گیری این مرکز به این ایده برمی‌گردد که آموزش وپرورش به مثابۀ یک نظام تأثیرگذار باید دارای مراکزی پژوهشی باشد که از استانداردهای لازم برخوردار باشند ونتایج ویافته‌های آن‌ها گره از مسائل پژوهشی آموزش وپرورش باز کند. همان‌گونه که می‌دانید آموزش وپرورش به‌عنوان یک نهاد پُرمشغله وگسترده دارای وظایف بسیاری است که آن را از یک دستگاه جدا می‌کند.
آموزش وپرورش با توجه به اینکه ۵۰ میلیون مخاطب در سطح کشور دارد ودانش‌آموزان کشور ۱۲ سال از عمر خود را در این نظام سپری می‌کنند عملا یک نهاد بسیار ارزشمند در کشور محسوب می‌شود. اگر نهادی به بزرگی آموزش وپرورش بخواهد پژوهش‌های علمی خود را به شایستگی پیش ببرد باید دست یاری به سمت مراکز پژوهشی دراز کند.»
این ایده بین سال‌های ۶۷ تا۶۸ با تأسیس شورای تعلیم وتربیت آموزش وپرورش شکل گرفت وپس از آن۴ پژوهشکده تشکیل شد(پژوهشگاه تعلیم وتربیت، پژوهشگاه خانواده، پژوهشگاه کودکان استثنایی، پژوهشگاه برنامۀ درسی وبرنامه‌ریزی آموزشی ومرکز پژوهشی تبریز) این مراکز وقتی شروع به کار کردند نیاز به انسجام بخشی آن‌ها احساس شد تا ضریب تأثیرگذاری آن افزایش یابد.
پژوهشگاه باید بتواند براساس یافته‌های پژوهشی خود خط مشی‌های عملیاتی به آموزش وپرورش پیشنهاد کند. یافته‌های پژوهشی باید به تولید خط مشی وفعالیت‌های اجرایی ختم شود. برهمین اساس«پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش» تأسیس شد تا به این قسم موضوعات پاسخ دهد. این پژوهشگاه از روز اول شکل‌گیری خود تا به امروز فعالیت‌های بسیاری را به انجام رسانده است که من صرفاً به دو مورد از آن‌ها اشاره می‌کنم:
از فعالیت‌های این مرکز می‌توان به مشارکت در پشتیبانی پژوهشی از ایده‌ها وانگاره‌های تحولی وتوسعۀ آموزشی وارزشیابی طرح‌های آموزش وپرورش وارائۀ نتایج پژوهش‌های خود به شورای عالی آموزش وپرورش برای تصمیم‌گیری‌های بهتر وارزشیابی از کتاب‌های درسی اشاره کرد.
از این میان می‌توان به ۲ ایده اشاره کرد:
• ایدۀ مدرسه‌محوری
• ایدۀ اصلاحات در آموزش وپرورش
مجموعۀ این فعالیت‌ها باعث شده که پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش به‌عنوان یکی از جدی‌ترین مراکز در امر پژوهش وامور تربیتی کشور معرفی گردد.
پژوهشگاه علاوه بر این فعالیت‌ها دارای ۴فصل‌نامه برای انتشار آخرین پژوهش‌های پژوهشگران آموزشی کشور می‌باشد:
• فصل‌نامۀ تعلیم وتربیت(با بیش از صد سال سابقۀ کار)
• فصل‌نامۀ کودکان استثنایی
• فصل‌نامۀ پژوهشگاه خانواده
• فصل‌نامۀ مسائل کاربردی تعلیم وتربیت اسلامی
این نشریه‌ها آخرین نتایج پژوهش‌های علمی دانشجویان، پژوهشگران واعضای علمی پژوهشگاه را ارائه می‌نماید.
در «پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش» مرکز «مطالعات تیمز وپرلز» برای سنجش توانایی دانش‌آموزان ما در حوزۀ آموزش ریاضی، علوم وسواد خواندن راه اندازی شده است وبیست ودوسال است که ما در این مطالعات بین‌المللی شرکت داریم. این مطالعات تا به امروز تأثیرات خود را بر نظام آموزشی کشور برجای گذاشته واین تأثیرات مشهود وقابل رؤیت است.
علاوه براین، پژوهشگاه مطالعات به منزلۀ دبیرخانۀ شورای تحقیقات وزارت آموزش وپرورش امر هماهنگی، برنامه‌ریزی وساماندهی شورای تحقیقات ادارات کل آموزش وپرورش استان‌ها در سراسر کشور را برعهده داشته ودر این زمینه فعال می‌باشد.
پژوهشگاه هم‌چنین مرکز نظریه‌پردازی آموزش وپرورش می‌باشد وتا به امروز چندین کرسی علمی-ترویجی تشکیل داده است.
نباید فراموش کرد که یکی از راه‌های گسترش تحقیقات در آموزش وپرورش بهره‌مندی از ظرفیت‌های معلمان است. طرح معلم-پژوهنده که امسال بیست ودومین سال برگزاری آن است، توانسته معلمان ما را به کارزار پژوهش وارد نماید. با توجه به آمارهایی که ما دراختیار داریم بیش از سیصدهزار معلم-پژوهنده در بیست ودو دورۀ گذشته در برنامه‌های اقدام‌پژوهی مشارکت کرده‌اند؛ این آمار، رقم بسیار مناسبی است که قطعا می‌تواند در ارتقای صلاحیت‌های حرفه‌ای معلمان ما مؤثر باشد.
هم‌چنین گزارش‌های ما نشان می‌دهد که برنامۀ معلم-پژوهنده در اجرای اهداف خود موفق عمل کرده است وتوانسته در گسترش امر پژوهش در مدرسه تأثیرگذار باشد.
ما هم‌چنین برنامه‌ای به نام «مدرسه به مثابۀ سازمان پژوهش» راه‌اندازی نموده‌ایم تا بتوانیم بحث پژوهش را در مدارس به عنوان اصلی اساسی وارد کنیم. بی‌شک در این برنامه سهم معلمان پژوهشگر ودانش‌آموزان پژوهشگر قابل تأمل است. یکی از برنامه‌های ما برای ترویج فرهنگ پژوهش، طراحی واجرای مراسم بزرگداشت «هفتۀ پژوهش» است که در جریان آن قرار گرفته‌اید.
هر سال دانش‌آموزان پژوهشگر برتر، معلمان پژوهندۀ برتر، پژوهشگران آموزشی برتر، مدیران پژوهشی برتر، معلم‌دانشجویان پژوهشی برتر وطرح‌های پژوهشی برتر در مجموعۀ آموزش وپرورش را شناسایی می‌کنیم وبا حضور مقامات کشوری از آن‌ها تقدیر می‌کنیم .
دو مراسم در هفتۀ پژوهش برگزار می‌نماییم:
• مراسم روز دانش‌آموز وپژوهش‌های دانش‌آموزی
• مراسم روز ملی پژوهش
که این دو مراسم به گسترش وتقویت فرهنگ پژوهش در کشور کمک می‌کند.بر اساس فرمایشات رهبری به حوزۀ گام دوم انقلاب وارد شده‌ایم وطبیعتا گام دوم انقلاب نتایج آموزشی، پژوهشی وتربیتی فراوانی برای ما به همراه دارد وراهکارهای مدونی برای استخراج دلالت‌ها جهت تدوین برنامه‌های پاسخگویی به مطالبات مقام معظم رهبری پیش‌بینی شده است.
برنامۀ دوم ما در همین چهارچوب، بحث پاسخگویی به نیازهای آموزش وپرورش در حوزۀ سند تحول بنیادین، زیرنظام‌های سند تحول می‌باشد.
از دیگر برنامه‌های جدید ما کاربست نتایج پژوهش‌های پژوهشگاه در زمینۀ «تیمز و پرلز» به منظور ارتقای سواد خواندن وتوانایی در علوم وریاضی است که برای آن کارگروه ویژه انجام شده وبرنامههای مفصلی تدوین شده‌است.
برنامۀ چهارم پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش، تمرکز بر مسأله‌های آموزش وپرورش وحل آن‌هاست. می‌دانید که پژوهشگاه، تنها پژوهشگاه تعلیم وتربیت کشور است که مأموریت آن وابسته به وزارت آموزش وپرورش است. برهمین مبنا وظیفۀ ما حل مسائل آموزش وپرورش می‌باشد. ما هم‌چنین برنامه‌های دقیق ومشخصی برای شناخت مهم‌ترین مسأله‌های پژوهشی وپاسخ‌گویی به آن‌ها داریم.
شایان ذکر است که ما به‌عنوان کشوری که در شرایط خاص تحریم به سر می‌برد، نیاز به «دانش بنیانی وپژوهش‌محوری» داریم. می‌توان گفت مهم‌ترین رویکرد ما آن است که پژوهشگاه را به سمتی پیش ببریم که بتواند به آموزش وپرورش در حل مسائل آموزشی یاری رساند.
سخن آخر اینکه: ما اگر می‌خواهیم پژوهش‌های آموزشی بر فرایندهای آموزشی تأثیر بگذارد نیازمند تغییر برخی نگرش‌ها هستیم. کاربست پژوهش در نظام آموزش وپرورش یک مدل خطی ویک مدل مبتنی بر پژوهش‌های تحقیق وتوسعه‌ای نیست بلکه نیازمند بررسی سایر مدل‌های کاربست در این حوزه است که حداقل هشت مدل بررسی شده وما باید بتوانیم به فراخور موضوع از آن مدل‌ها استفاده کنیم.
پژوهشگاه در چهارچوب حمایت از سند تحول بنیادین در دو سه سال اخیر موفق شده بیش از ۳۴ پژوهش در حوزۀ حمایت از راهکارهای سند تحول بنیادین به انجام برساند.
همانطور که می‌دانید سند تحول بنیادین ۱۳۱ راهکار دارد که ما در پژوهشگاه مطالعات به ۵۴ راهکار دست‌یافته‌ایم وبه لحاظ پژوهشی بسیار در مورد آن جست وجو کرده‌ایم.
پژوهشگاه آموزش وپرورش با توجه به فعالیت‌های متنوع ومتعددی که تا به امروز انجام داده جزء مراکز پژوهشی پیشرو در حوزۀ تعلیم وتربیت کشور است که لازم است این فعالیت‌ها مورد توجه قرار بگیرد.
لازم به ذکر است که پژوهش‌های ما عموما به دلیل آنکه پژوهش‌های آکادمیک هستند به زمان نیاز دارند وما برای آنکه بتوانیم به طور سریع‌تر به نیازهای پژوهشی آموزش وپرورش پاسخ دهیم «کارگروه ویژه پژوهش‌های فوری» را طراحی کرده‌ایم که آن کارگروه مسئولیت رسیدگی وپاسخ‌دهی به نیازهای پژوهشی آموزش وپرورش را برعهده دارد.
هم‌چنین ما برای پاسخگویی به نیازهای آموزش وپرورش، تعاملات وجلسات مستمر با وزیر محترم آموزش وپرورش ورؤسای آموزش وپرورش برگزار می‌کنیم واز درون این تعاملات، اولویت‌های پژوهشی را استخراج کرده وحول آن‌ها به بررسی وپژوهش می‌پردازیم.
در ادامۀ نشست ایرج خوش‌خلق، سرپرست پژوهشکده تعلیم و تربیت، به «اهمیت پژوهشگاه به عنوان یک مرکز علمی» اشاره کرد و گفت:
اگر به تعلیم وتربیت به‌عنوان یک سیستم نگاه کنیم که درون‌دادها وپیامدها وخروجی‌های خاص خود را دارد، چنین سیستمی بدون پژوهشگاه نمی‌تواند به مسیر خود ادامه دهد. چراکه این سیستم نیاز دارد مسائل خود را به صورت علمی حل کند واین امر از کارکردهای پژوهشگاه است. پس این سیستم برای بررسی مسائل به پژوهشگاه نیاز مبرم دارد.
در مرحلۀ بعدی برای تأمین نیازها وپاسخ‌دهی علمی به مسائل باید برنامه‌های مشخص تدوین گردد. به طور مثال برنامه‌های درسی جزء درون‌دادهای این سیستم است. بی‌شک بدون پژوهش‌ها وداوری‌های علمی نمی‌توان برنامۀ مناسبی برای سیستم تدوین کرد واگر هم بدون این دو معیار برنامه‌ای تنظیم شود، علمی نخواهد بود.
ارزشیابی اثربخشی برنامه‌های تدوین شده از دیگر کارکردهای پژوهشگاه است. در این مرحله، پژوهشگاه میزان اثربخشی برنامه‌های اجراشده را می‌سنجد.
پژوهشگاه در همین راستا موظف است که ساماندهی پژوهش‌ها وبرنامه‌ریزی‌ها را برعهده بگیرید. یکی از کمک‌های مهم پژوهشگاه کمک به فهم وآشنایی هرچه بهتر با «سند زیر نظام پژوهش وارزشیابی» است. می‌توان کارگاه‌های آموزشی مشترک با پژوهشگاه برگزار نمود که این سند به افراد داخلی وبیرون از نظام آموزش وپرورش شناسانده شود.
من در پایان این نکته را هم اضافه کنم که در پژوهشکده تعلیم وتربیت که من عهده دار آن هستم سه گروه فعالیت دارند: